Ráng chiều đỏ ối, nhuộm hồng cả bầu trời. Những tia nắng cuối ngày yếu ớt chiếu xuống, rải lên mặt sông những hạt kim tuyến rực rỡ. Hương lúa sắp trổ quyện cùng hương sen lan tỏa khắp không gian. Gió thổi nhẹ. Cành cây lay động, bụi tre đầu làng rung rung như mái tóc thiếu nữ, in bóng xuống mặt hồ. Lũ trẻ trong xóm ra ngoài nô đùa với nhau. Chỉ có những lúc chiều tà thế này xóm mới nhộn nhịp như thế. Tiếng trẻ thơ hồn nhiên cười cười nói nói, ồn ào mà không khiến người ta khó chịu. Có vì người ta trân trọng nụ cười của lũ trẻ, cũng là trân trọng tương lai của chúng.

Nam ngồi ngoài hiên, lật giở từng trang sách. Cuốn sách cậu mới tìm được trong nhà, là cuốn sách cũ của cô Mây từ chục năm trước, một cuốn tiểu thuyết hiện thực. Cậu chìm trong những dòng chữ đầy tài hoa của văn học nước nhà. Nam dường như tưởng tượng ra sự cơ cực, sự đau khổ của dân tộc trước Cách mạng, sự thối nát của chế độ nửa thực dân, nửa phong kiến đã đẩy những người nông dân chân chất hiền lành vào ngục tù tối tăm. 

Nam cảm thấy như bản thân sắp khóc. Xót xa, đồng cảm dường như không đủ để diễn tả cảm xúc của cậu lúc này. Cậu vừa đọc, vừa mong muốn, hy vọng một tương lai tươi sáng hơn sẽ đến với nhân vật trong truyện. Nhưng dòng đời nghiệt ngã, chả có cái kết có hậu nào cho những con người bị coi như cỏ rác ấy. Chế độ phong kiến nửa thực dân đâu cho họ sống, đâu cho họ cười, cũng chẳng cho họ khóc hay kêu than. Những con người thấp cổ bé họng phải mặc cho địa chủ, cho đám tay sai chà đạp, áp bức chẳng thể lên tiếng. Cuối cùng, họ phải vào ngục tù. Cuộc đời họ thế là hết. Sinh ra chưa từng được ăn ngon, chưa từng mặc đẹp hay ở sướng, chết rồi cũng bị vu oan, gánh những tội mình chưa từng làm. (*)

Nam đang chìm trong thế giới của riêng mình thì chợt có người lên tiếng:

“Nam! Đi chơi không?”

Từ cổng bước vào một cậu trai chạc tuổi cậu. Thằng này là con chú Thìn hàng xóm, tên Huy. Huy đi vào, thấy ông Năm đang lọ mọ khom lưng tỉa mấy chậu cây cũng chào hỏi đàng hoàng. Nó tiến đến, ngồi cạnh Nam:

“Đi đá bóng không? Tuần sau mày lại lên Hà Nội nhỉ? Đi đi, được mấy bận.”

Nam lắc đầu, gạt ra:

“Thôi, mai tao đi. Tao mới mò được cuốn sách của cô tao. Mới đọc được nửa. Mày đi đi…”

Huy nhăn mày cau có, giật lấy cuốn sách Nam đang cầm trên tay:

“Đi đi, có tí chiều tối này nó mát thì mới đi. Mai đọc sau.”

“Không, tao đang đọc mà.”

Nói đoạn, Nam giành lại cuốn sách, mặt còn hơi cau có. Cậu rất ghét ai giành lấy sách của cậu khi đang đọc. Bởi vậy ở nhà thấy cậu đọc sách là cái Thanh nó lủi đi ngay, không dám chạy ra trêu anh.

Huy liếc nhìn cuốn sách Nam đang đọc, Bước đường cùng của Nguyễn Công Hoan.(*) Nó đã từng nghe đến tên tác giả rồi. Nhưng Huy ghét học, nó cũng chả hứng thú với mấy việc đọc sách như Nam nên cũng chẳng để tâm. Huy thốt một câu mà nó không nghĩ rằng câu đó thực sự đáng đấm:

“Đọc làm gì mày ơi? Đi đi. Gớm nữa, chả được mấy bận mày lại bỏ thôi. Hè rồi nghỉ tí, sách vở gì, nhức đầu kinh.”

Nam nghe đến đây thì đen mặt lại. Cậu nhìn Huy bằng ánh mắt khó hiểu. Ông Năm đang lọm khọm tỉa cây cũng khựng lại, vẻ nhăn mày cau có chẳng lấy làm vui vẻ gì.

Nam nhíu mày nhìn thằng bạn, rồi cậu lấy kẹp sách để đánh dấu trang, gấp sách lại đặt sang bên cạnh, rồi rút lấy cái điện thoại ở túi quần. Cậu vào kho ảnh lướt một hồi, rồi đưa cho Huy xem ảnh một chồng sách tầm hơn chục cuốn, dày cộp, toàn là tiểu thuyết hiện thực, tiểu thuyết trinh thám, và cả những cuốn sách mang đầy hương vị tuổi thơ. Nam nói:

“Tao mua từ hồi Tết đi hội sách, mới đọc xong trước đợt thi cuối kì.”

Rồi cậu lại vào tin nhắn, đống tin nhắn của cô Mây, tìm lại một cái ảnh. Cũng lại một chồng sách như thế, giơ lên:

“Này là của cô tao, cũng mua đợt đấy, nhiều hơn tao ba quyển. Cô mới đọc xong tuần trước.”

Úp điện thoại xuống, Nam tiếp:

“Tao đọc vì tao thấy hay, tao thích đọc. Vậy thôi! Chẳng phải học hành gì cả, nó là thói quen. Mày không đọc thì đừng nói. Đọc sẽ thấy nó hay ngay. Giờ thì phắn nhanh cho tao đọc. Mai tao đi sau. Thế nhé!”

Rồi cậu đưa tay, đẩy Huy ra. Huy nghe vậy biết bạn giận cũng lủi thụi rời đi. Mặt nó thất thểu xấu hổ, với một chút áy náy. Nó ghét học, ghét cả đọc sách, nên khi thấy người đọc sách thì nó thấy lạ. Nhưng nó vẫn hiểu nó chọc bạn nó giận rồi. Cái thằng bạn mà chỉ có mấy bận hè nó mới được gặp giận nó rồi…

Đuổi được Huy đi, Nam lại mở sách ra đọc tiếp. Cậu lại chìm một thế giới riêng của mình. Nắng nhẹ hắt lên gương mặt cậu, xuyên qua cặp kính, chiếu lên đôi mắt cậu, rạng ngời rực rỡ… Vẻ đẹp tri thức mới là vẻ đẹp đích thực! Người con trai lại càng đẹp khi cậu ta đang chìm trong những trang văn, trang thơ, trong dòng hồi ức thời đại…

Ông Năm đang tỉa cây gật gù, lòng đầy vui sướng. Hay thật, thế mới là thằng cháu ông. Ông cười như được mùa. Nắng chiều dần buông, chiếu lên gương mặt vui mừng, tự hào của ông. Ông nhìn Nam đầy trìu mến, đầy yêu thương và hy vọng.

—

Mặt trời đã lặn hẳn, chẳng còn chút ấm áp nào nữa. Trời đã sẩm tối. Gió thổi mạnh hơn trước, mát rượi. Nam gấp sách lại, trầm ngâm hồi lâu. Đi dạo trong áng văn hiện thực về chế độ cũ, cậu cảm thấy tim mình như bóp nghẹt. Cậu cảm nhận được sự chân thật đến không thể thật hơn, nhưng Nam vẫn không thể hiểu hết được cái thống khổ, xiềng xích của người nông dân trong những năm trước Cách mạng. Có lẽ vì cậu không sống trong những năm ấy nên chẳng thể hiểu hết được. Cậu chỉ biết đó là những khổ đau mà dân tộc từng trải qua, và rằng bầu trời xanh ngày hôm nay là máu xương và nước mắt của thế hệ đi trước. Nam lặng thinh. Cậu từng đọc rất nhiều truyện hiện thực phê phán, từng học nhiều tác phẩm về thời bấy giờ, nhưng lần nào cũng vậy. Mỗi lần ghé đến phiên chợ về thời kì này, trong lòng cậu luôn là những dòng cảm xúc khó tả… Là xót xa, là đồng cảm, là đau lòng, hay là biết ơn? Có lẽ là tất cả…

Ánh mắt Nam nhìn xa xăm về phía chân trời, nhìn vào khoảng không vô định. Cậu vẫn chưa hồi thần sau khi trở lại từ những năm 30 của thế kỉ trước. Ông Năm nhìn thằng cháu, như hiểu ra điều gì. Ông chống gậy, lom khom bước tới gần Nam. Ông ngồi xuống cạnh “vị khách thời gian”, vỗ vai cậu: 

“Dân tộc ta đã từng có nhiều thời kì như thế. Không chỉ thời Pháp thuộc, mà còn có cả đoạn thời gian nhà Minh đô hộ suốt 20 năm, đoạn thời gian Bắc thuộc hơn ngàn năm…”

Nam giật mình, nhìn sang ông. Cậu gật đầu:

“Con biết, con đã học trên trường…”

Ông Năm nói tiếp:

“Mỗi một sự kiện như vậy đều có những cuộc khởi nghĩa. Thời Bắc thuộc có Hai Bà Trưng, có Bà Triệu, có Lý Bí, kết thúc là trận trên Bạch Đằng Giang thắng lợi rực rỡ. Thời Minh đô hộ có những trận nhỏ lẻ như trận ở Đông Lan và Trà Thanh(*), có căn cứ ở Thất Nguyên(*), kết thúc là khởi nghĩa Lam Sơn. Thời Pháp thuộc có phong trào Cần Vương(*), phong trào Đông du (*), rồi kết thúc là Cách mạng tháng Tám đầy vẻ vang hào hùng.” Ông ôn tồn kể cho Nam nghe. “Mỗi cuộc khởi nghĩa đều là máu xương và nước mắt của dân tộc, là sự bứt ra khỏi xiềng xích trói buộc của bè lũ bán nước, cướp nước… Con hiện tại có thể chưa hiểu hết được sự khổ cực của nhân dân đã từng trải qua, nhưng con nhất định phải hiểu được ít là bảy tám phần, nhất định không được để con cháu sau này không được hiểu, không được để chúng nó không muốn hiểu. Con có thể không giỏi môn này, có thể không tốt môn kia, nhưng con không được không biết gì về Lịch sử, không biết gì về dân tộc. Bác Trọng từng nói: “Văn hóa còn thì dân tộc còn, mất văn hóa thì mất dân tộc.” Văn học là một phần của lịch sử, lịch sử cũng là một phần của văn học. Văn học và lịch sử là một phần của văn hóa. Có thể bây giờ con sẽ chê ông con dài dòng, lan man, nhưng con à, ông từng là chiến sĩ, ông từng thấy đồng đội hy sinh, và bây giờ thấy bà con phải chịu hậu quả chiến tranh…” Vừa nói, ông Năm rớm nước mắt. “Ông thực đau lòng cũng thực tức giận nếu con và con cháu đời sau quên đi máu xương và nước mắt dân tộc, quên đi những năm đói khổ, những năm đau thương vất vả ấy. Vậy nên con ơi, hứa với ông nhé, đừng để bản thân con và con cháu của nhà ta sau này quên đi đất nước… Ông cũng già rồi, cũng đã bảy mươi, lâu thì sống thêm được hai chục năm nữa thôi, ông sẽ về với Cụ Hồ, về với Bác Giáp. Nhưng nếu trong hai chục năm ấy mà ông thấy con cháu nhà này vô ơn với Tổ quốc, thì ông chẳng thể sống, cũng chẳng dám chết, chẳng thể nhìn mặt tổ tiên, chẳng xứng danh Đảng viên, xứng danh cựu chiến binh, có chăng khác gì bè lũ bán nước còn đang lưu vong ở hải ngoại.”

Nam chăm chú nghe ông nói, uất nghẹn, xót xa, nhưng cậu luôn nhịn để không khóc. Cậu nắm lấy tay ông, rồi ôm ông:

“Con hứa ông nhé!”

Ông gật gù, cười mãn nguyện. Ông nhìn lên bầu trời, bầu trời cao vời vợi, trong lành và dịu dàng của Tổ quốc. Ông trìu mến nhìn thằng cháu nhỏ. Mới ngày nào đẻ ra còn bế trên tay, nay đã lớn hơn ông rồi. Ông vỗ vai Nam, cười cười:

“Thế là tốt… Thế là giỏi… Ông chẳng mong con được như Bác, vì Bác quá vĩ đại rồi. Ông chỉ mong con được một phần như Bác, như cái tên ông đặt cho con.”

Nam ngẩng đầu nhìn ông, ngạc nhiên chút đỉnh. Cậu luôn nghĩ tên cậu là bố đặt cho, nhưng hóa ra là ông nội. Ông cười cười, biết là thằng cháu không biết, nên kể tiếp:

“Trịnh Tuệ Quốc Nam, con có hiểu hết được tên của con không?”

“Tuệ là trí tuệ, Quốc là đất nước, Nam là Việt Nam, là ra dáng nam nhi ạ.”

Ông Năm cười cười, lòng đầy tự hào vui sướng vì thằng cháu đã hiểu được gần hết tên nó. Ừ, chỉ là hiểu gần hết thôi. Ông giảng giải:

“Quốc trong tên của con, là một phần của Bác nữa con à. Chung ý nghĩa là đất nước, và tên con còn là Quốc trong Nguyễn Ái Quốc. Hồi ấy ông nghĩ tên cho con từ cái khi mà mẹ con thông báo có bầu con. Ông đã nghĩ tên cho cả hai trường hợp nếu con là trai hay gái. Là trai thì là Trịnh Tuệ Quốc Nam, người con trai yêu đất nước Việt Nam, thông minh và là một phần của Bác…”

Nam tròn mắt nhìn ông, cậu không nghĩ ông lại thâm thúy đến thế, cậu hỏi ông:

“Thế còn em con, Xuân Th…” Giọng cậu đột nhiên trầm xuống. “Cái Ngọc, ngày ấy, Xuân Ngọc nghĩa là gì, hở ông?”

“Nước ta thời Lý Nam Đế và thời nhà Ngô có tên là Vạn Xuân con ạ. Xuân cũng là một cái tên của Bác. Bác vào năm 47 đã từng dùng tên này.(*) Ngọc thì chắc con hiểu, châu báu ngọc ngà… Nước ta là ngọc, sẽ luôn sáng như ngọc.”

Lúc này Nam bừng tỉnh. Ông thật là một người tinh tế, tỉ mỉ, cả cẩn thận nữa! Trong lòng ông là bao la tình yêu đất nước, tình yêu quê hương, vì ông là một người cựu chiến binh, một Đảng viên cũng là một người yêu thương con cháu.

Ông ngồi cạnh Nam, lại lên tiếng tiếp:

“Vừa nãy con không đi đá bóng, ông rất bất ngờ, làm ông lại nhớ về hồi Bác Giáp mất…”

Nam nghiêng đầu, nhìn ông, hỏi:

“Năm ấy con còn nhỏ quá, chưa hiểu chuyện gì. Con chỉ nhớ năm đấy con cũng khóc…”

“Mẹ con kể năm ấy con khóc nhiều… Mà lúc đó cái Ngọc mới đẻ được mấy tháng, nên con không có ai dỗ, cứ để khóc vậy thôi. Sáng hôm sau dậy con đã sưng cả mắt. Chung quy lại thì, con người đều phải trải qua sinh lão bệnh tử, nhưng mà có những lúc ta lại chưa sẵn sàng tiếp nhận chữ tử của một con người vĩ đại.(*) Không chỉ Bác Giáp, mà còn cả Hồ Chủ tịch năm ấy. Và rồi mai đây, sẽ có những người khác nữa. Nhưng con à, chỉ cần các con còn gìn giữ văn hóa, Việt Nam sẽ luôn có những con người vĩ đại, sẽ phát triển hơn. Đất nước này nhất định phải phát triển đi lên, không được phép tụt hậu so với các nước khác.(*) Như vậy mới xứng với xương máu, mới xứng với những cống hiến của những con người vĩ đại, con ạ. Ông nghĩ con sẽ đi xa hơn cả bố con bây giờ.”

Nam tròn mắt nhìn ông, không hiểu sao ông lại nói thế. Ông lại kể về năm ấy:

“Bố con, năm đó, đi về đây vì mấy cái giấy tờ thủ tục đất đai. Ngay tối sau hôm Bác Giáp mất, đám bạn bố con đến, bảo là đi nhậu vì lâu ngày không gặp…”

“Thế bố con có đi không?” Nam nhìn ông, lại hơi khó chịu về ông bô rồi.

“Đời nào ông để nó đi! Bác Giáp mất, ông còn định bắt nó chở ông đi tiễn Bác đấy. Ông đuổi đám ấy về luôn… Sao trong thời khắc cả đất nước đau buồn thì chúng nó lại đi rượu chè được? Đám chúng nó còn bênh nhau, ông suýt cầm gậy đuổi chúng nó luôn mà. Sau hôm ấy ông cấm tiệt bố con qua lại với những người bạn như thế, vì họ không tôn trọng một con người vĩ đại. Còn con, ông không phải là cha con, không cấm con giao du với ai được. Nhưng ông phải khuyên con, nếu con khuyên được thằng Huy thì con khuyên, không khuyên được thì con phải xem xét về quan hệ này. Chắc nó cũng dễ bảo thôi, lúc rời đi ông thấy mặt nó buồn lắm. Con phải nhớ rằng, một chút cuộc vui nhất thời không ngày này thì ngày khác cũng sẽ có thôi. Đừng vì chút thỏa mãn trong phút chốc mà lại đi hưởng ứng, bênh vực, ủng hộ những hành vi không được đúng đắn trong lúc đất nước ta đang chung một nỗi buồn.” (*)

Nam nghe vậy đã bật khóc. Ừ, cậu bây giờ đã chẳng giấu nổi cảm xúc của chính mình. Cậu ôm choàng lấy ông như hồi nhỏ. Chỉ có điều bây giờ chẳng giống hồi đó nữa. Hồi đó cậu nằm gọn trong lòng ông, và ông còn tươi trẻ lắm. Nhưng giờ khác rồi, ông đã yếu hơn sau một lần bị đột quỵ. Chỉ có một điểm chung giữa quá khứ và hiện tại, ấy là ông cậu lúc nào cũng mặc màu áo xanh bộ đội, ra đường cũng sẽ đội chiếc mũ cối còn in lại dấu đạn thời chiến. Người chiến sĩ năm ấy đã yếu dần, nhưng trong tim luôn là đất nước, là đồng đội.(*) Sau này cậu cũng sẽ thế, và cậu cũng mong nhiều người như thế.

“Cuối cùng thì, tình yêu bền vững nhất vẫn là tình yêu nước. Con đường đúng đắn nhất vẫn là con đường Cách mạng.” Cậu lại nhớ đến một câu nói cậu đã từng đọc.

Trăng đã dần nhô lên sau bụi tre đầu làng. Trăng tròn vành vạnh, chiếu sáng cả sân và hiên nhà. Nam ôm ông như hồi nhỏ. Cậu đang cùng ông ngắm bầu trời hòa bình được đánh đổi bởi máu xương và nước mắt của dân tộc. Đây là bầu trời đẹp nhất!

Chú thích:

- Câu nói được lấy cảm hứng từ chương cuối của tác phẩm Bước đường cùng của nhà văn Nguyễn Công Hoan. Nguyên văn do tác giả viết: “Chúng ta sống để làm gì? Không để ăn ngon, không để mặc đẹp, không để ở sướng nhưng là để chịu những sự bóc lột của địa chủ tàn nhẫn, những nỗi áp bức của quan lại tham nhũng, những cái bất công của chế độ thối nát chốn hương thôn, để bước đường cùng là đi đến chỗ phá sản.”

- Bước đường cùng của nhà văn Nguyễn Công Hoan được sáng tác vào tháng 7 năm 1938, phản ảnh cuộc sống cơ cực của người nông dân nghèo thấp cổ bé họng, chịu sự áp bức bóc lột của địa chủ và đám tay sai và sự tham nhũng của đám quan lại hèn nhát.

- Năm 1407, nhân dân huyện Đông Lan và Diễn Châu nổi dậy phá ngục, giết huyện quan. Trương Phục và Trần Húc phải mang quân vào dẹp. (Nguồn: Wikipedia)

- Ở Thất Nguyên (Lạng Sơn), nhân dân lập căn cứ chống Minh. Trương Phụ sai Cao Sỹ Văn đi đánh, đến Quảng Nguyên (Cao Bằng) thì bị giết chết. Sau phải phái Trình Dương tăng viện mới thắng được. (Nguồn: Wikipedia)

- Phong trào Cần vương nổ ra vào thế kỉ XIX, do Tôn Thất Thuyết nhân danh vua Hàm Nghi đề xướng trước cuộc xâm lăng của Pháp.

- Phong trào Đông du nổ ra vào đầu thế kỉ XX, lực lượng nòng cốt cổ động là Phan Bội Châu và Duy Tân hội.

- Xuân là bí danh Bác Hồ sử dụng trong các giấy tờ giao dịch khi nghỉ chân tại Phú Thọ từ ngày 4/3/1947 đến ngày 18/3/1947. (Nguồn: Tư liệu - Văn kiện)

- Câu nói được lấy cảm hứng từ bình luận của tài khoản Nguyễn Quang ở bài viết của trang Đại Học ĐỪNG Học Đại về Cố Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng, đăng tải trên nhóm Đại Học Đừng Học Đại, mạng xã hội Facebook. (Đã chỉnh sửa một ít so với nguyên văn, nhưng không làm thay đổi ý nghĩa, đưa lên đã có sự cho phép của chủ tài khoản.)

- Câu nói được lấy cảm hứng từ bình luận của trang D & Drama ở bài viết bày tỏ lòng tiếc thương và lên án một số cá nhân/tổ chức đã có những hành vi và tư tưởng không đúng khi bác Trọng mất nói riêng và về đất nước nói chung. (Đã chỉnh sửa một ít so với nguyên văn, nhưng không làm thay đổi ý nghĩa, đưa lên đã có sự cho phép của trang.) 

- Hình ảnh được lấy cảm hứng từ ông ngoại của Giấy, một cựu chiến binh thời Kháng chiến chống Mĩ, Chiến tranh Biên giới Việt Nam-Campuchia và Chiến tranh Biên giới Việt-Trung.